Asıl adı Bayo olup 1505 yılında Bosna’nın Sokullu köyünde dünyaya geldi. Dini eğitimini dayısının manastırda aldı. Bir müddet papaz yardımcısı olarak çalıştı. Kanuni Sultan Süleyman zamanında devşirildi, Edirne Sarayına getirildi, içoğlanları zümresine dahil edilerek Mehmet adını aldı. Kabiliyetleri sayesinde emsalleri arasında temayüz ederek İstanbul da Enderun alındı. Devleti Aliye’nin bürokrasi de hızla yükselen Mehmet Paşa, Müslüman olan babasını ve kardeşlerini İstanbul’a getirttirdi babası Cemalettin Sinan adını aldı.
Barbaros Hayrettin Paşanın 1546 yılında vefat edince Kaptanı deryalığa tayin edilerek taşraya çıkarıldı. Kanuni Sultan Süleyman’ın ikinci İran seferi 1549 sırasında Rumeli Beylerbeyliğin getirildi, o yıl pek çok Askeri harekete katılarak muzaffer oldu. Kanuni Sultan Süleyman, 2. Selim, 3.Murat döneminde veziriazamlık yapmıştır.
Üç padişaha veziriazamlık yapan Mehmet Paşa rakipleri tarafından sevilmedi, Rakipleri veya Padişah 3. Murat’ın yaptırdığı suikast tertibi sonucu, sürekli yardım ettiği bir derviş tarafından, Bugün sultan Ahmet Camisini yerinde bulunan konağında veziri azamı şehit ettirildiler. 1579
Otuz yıla yakın devlete vezirlik ve veziriazamlık yapan Mehmet Paşa’nın üç tane İsim ile anılır: Sokullu doğumlu olduğu için Sokullu Mehmet Paşa, uzun boylu olduğu için Tavil Mehmet Paşa, şehit edildiği için Şehit Mehmet Paşa diye anılır.
Zigetwar kalesinin alınması sırasında vefat eden Kanuni Sultan Süleyman’ın ölümünü 1566 yılında, seferde olan askerlerinden saklayarak cenazesini tahnit ettirerek İstanbul a getirmiş. Ancak 2. Selim tahta çıktıktan sonra Kanuninin öldüğünü kamuoyuna duyurmuştur.
7 Ekim 1571 yılında İnebahtı’da Osmanlı donanmasını yakan, Haçlı ittifakının Venedik elçisi İstanbul’a gelip Sokullu Mehmet paşaya yaptıkları görüşmede, Sokullu Mehmet Paşa Venedik elçisine Tarihi bir ders verir. ‘’ Siz bizim donanmamızı İnebahtı’da yakmakla sakalımızı kestiniz, biz ise 4 Ağustos 1571 yılında Kıbrıs’ı almakla sizin kolunuzu kestik. Sakal eskisinden daha gür yerine gelir. Lakin kesilen kol asla bir daha yerine gelmez.
2.Selim in padişahlığı döneminde hiçbir sefere çıkmayan padişahın yerine savaşlara Baş komutan olarak katılmış ve bu savaşlardan muzaffer olarak çıkmıştır.
Sokollu Mehmet Paşa’nın önemli projeler yaptığı halde çeşitli nedenlerle hayata geçiremedi: İzmit körfezini sapanca gölüne bağlayarak Sakarya nehri üzerinden Karadeniz’e bağlamak. Bugünkü Süveyş kanalını yapımından yaklaşık 300 yıl önce açarak Akdeniz’i Kızıldeniz’e bağlayarak oradan Hindistan’a da ki Portekizlerin ve İspanyolların Müslümanlar yaptıkları zulme engel olmak istedi. Volga ve İdil nehirleri ile Hazar denizini Karadeniz’e bağlayarak Rusya’nın Orta Asya’ya da bulunan Müslüman Türklere yardım etmek.
30 yıl yakın vezirlik ve sadrazamlık yapan paşa büyük servet sahibi olan Paşa, başta cami medrese, çeşme, köprü zaviye, sibyan Mektebi, türbe, Arasta, kervansaray, Daru’l kurra, Çifte hamam, imaret inşa ettirdi.
Kaynaklara göre Sokullu Mehmet Paşa büyük bir zekâ, merhamete, olağanüstü hafızaya, dur durak bilmeyen bir hareketliliğe sahip, ölçülü düzenli bir hayat tarzı süren, en zorlu işlerin bile kolaylıkla üstesinden gelen bir devlet adamıydı.
Zekâsı ve devlet işlerinde uzun yılların tecrübesiyle hızlı ve kesin kararlar alabilmiş, yabancı elçilerle konuşmalarında onları sükunetle dinleyip onlara kulak verirdi. Aceleci ve hakarete varan ifadeler kullanmaktan kaçınır, gerektiğinde bu tür sözleri yumuşak bir üslupla söylerdi. İlim sahiplerini koruyan kollayan Sokullu’ya, pek çok kitap ithaf edilmiştir
Osmanlı kaynaklarının bazılarında onun tarihe meraklı olduğu, tıpkı Murat Hüdavendigar gibi şehit olmayı arzu ettiği söylenir. Nihayet ömrünün sonunda arzusuna ulaştı ve şehit edildi. Allah Sokullu Mehmet Paşamıza rahmeti ile muamele eylesin, mekânı cennet makamı Ali olsun. Rabbim bu tür Devlet adamlarımızın sayılarını her zaman artırmasında aziz milletimize yardım etsin.
Not: Bu makale Prof. Dr. Erhan Afyoncunun TDV’nın İslam Ansiklopedisinden yararlanarak yazılmıştır